Gmina Ciasna

Historia fabryki fajek w Zborowskiem. Manufaktura fajek powstała w roku 1753 i należała do spółki w składzie: Andreas von Garnier – właściciel dóbr lublinieckich, w tym Zborowskiego, Samuel Grulich – kupiec wrocławski, Karl von Unfriedt – radca wojenny i Rappard – komisarz rolny. Dwunastu sprowadzonych z Holandii fachowców uruchomiło zakład, który zatrudniał w rok później 40, a w 1788 roku aż 115 robotników. Maksymalna produkcja 7000 fajek dziennie, około dwa miliony rocznie. Jest to ilość ogromna, znajdująca jednak proste uzasadnienie: fajki były wypalane z gliny, a więc bardzo kruche. Farfurnia w Zborowskiem opierała swą produkcję na technologii pochodzącej z holenderskiej Goudy, miasta popularnego głównie jako nazwa gatunku sera. Podstawowy surowiec, glinkę kaolinową, której złoża znajdują się w pobliżu wsi, zaraz po wydobyciu płukano i to najprawdopodobniej w stawie Ślama–ślamować/szlamować znaczy płukać – potem glinka od dwóch do trzech lat leżakowała na świeżym powietrzu. Możemy przypuszczać, iż takie składowisko urządzono zaraz przy Ślamie /staw/, następnie przewożono ją do Bogdali i mielono w młynie na Potoku Kochcickim.. Bliżej nie ma wody bieżącej zdolnej poruszyć koło. Po dodaniu wody i składników stanowiących tajemnicę holenderskich mistrzów uzyskiwano plastyczna masę, którą ponowione mielono na Bogdali. Następnie surowiec leżakował ponad pół roku w piwnicy (prawdopodobnie na skrzyżowaniu ulic Głównej, Piaskowej i Tylnej) i jeszcze raz był mielony. Z takiego materiału rozpoczynano produkcję jednorodnych fajek glinianych. Wszystkie czynności fachowcy wykonywali ręcznie, począwszy od formierza, który z kawałka gliny lepił przyszłą fajkę, także widać było obie części, czyli główkę i cybuch.

Inni pracownicy, w tym kobiety zajmowali się dalszą plastyczną obróbką przyszłej fajki. Rolowali oni cybuch, przebijali w nim otwór i drążyli główkę gdzie później trafiał tytoń. W celu uzyskania jak najwyższej jakości niektórych fajek, ich główki gładzono przy pomocy szlachetnego agatu. Tak przygotowane fajki trafiały do suszenia. Po wysuszeniu fajki układano
w glinianych tyglach i wstawiano do specjalnego pieca. Po zamurowaniu wejścia i wypalaniu przez 24 godziny w temperaturze około 1000^oC fajki były gotowe. Wystarczyło jeszcze odczekać, aby piec wystygł a wyjęte fajki trafiały do bardzo szczegółowej kontroli. Wybrane fajki zanurzano w roztworze wosku, wody i mydła, aby miały lepszy połysk i nie przyklejały się do warg. W Zborowskiem produkowano fajki w pięciu podstawowych rozmiarach od 3 do 32 cali reńskich (1cal reński=2,54 cm);3 cale /7,5 cm; 21/53; 24/61; 27;68; 32/81. Przed wypaleniem suszono te długie tzn. wszystkie oprócz trzycalowych w specjalnych stojakach. Były one wykonywane z odpowiednio starych dębów a zajmował się tym stolarz, dokładniej mistrz Stolarski Jakub Billmann. Jeszcze w 1777 odnotowany jako mieszkaniec, Molnej, w Zborowskiem najpóźniej w roku 1782. Gliniane fajki ze Zborowskiego oznaczono cyframi, literami i specjalnymi sygnaturami wytwórni. Niektóre wyroby dodatkowo ozdabiano i umieszczano napisy np. „Fabrike in Schlesien”, Sorowsky” czy „Breslau”. Breslau, czyli Wrocław, dlatego, ponieważ tam, u kupca Grulicha znajdował się największy skład manufaktury. Fajek ozdobnych wypalano najwyżej 5 procent, reszta to zwykły, gładki produkt sprzedawany masowo nie tylko we Wrocławiu, lecz także
w przedstawicielstwach firmy w Berlinie, Szczecinie i Królewcu (Königsberg).

Fajki eksportowano do Anglii i Holandii, kupowali je całymi skrzyniami marynarze wyruszający w długie rejsy, palili mieszczanie i wszyscy ci, którzy uważali się za nowoczesnych i młodych. Ludzie starsi i bardziej tradycyjni woleli nadal fajki drewniane uważając je za wygodniejsze i bardziej pewne – używając obydwu rąk do pracy można mocniej ścisnąć zębami cybuch bez obaw jego skruszenia. Spośród pięciu produkowanych w Zborowskiem rozmiarów najpopularniejszych był typ tzw. Rabals o długości 27 cali. Za tysiąc sztuk tej odmiany płacono 14-15 talarów, co porównamy biorąc pod uwagę ceny wrocławskie z roku 1785: najlepsza świnia kosztowała 9, chuda 5 talarów, za dobrego wołu rzeźnego trzeba było dać 30-35 talarów.

Fabryka w Zborowskiem produkowała również niewielkie ilości fajek glazurowanych oraz fajansowe naczynia i figurki. Pełnomocnik króla Prus do spraw rozwoju przemysłu ceramicznego na Śląsku kapitan von Klöden przekonawszy się, że wytwarzanie fajansów może być opłacalne, sam próbował nabyć manufakturę. Spółka nie zgodziła się, a prawo na wyłączność produkcji fajansu otrzymała w roku 1767 Barbara von Gaschin, siostra Andreasa von Garnier. W Glinicy założyła ona nową wytwórnię. Pochodzące stamtąd wspaniałe talerze, wazy filiżanki oraz figurki zwierząt możemy podziwiać m.in.
w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu.

Około roku 1850-1855 kończy się też egzystencja fajczarni w Zborowskiem –w spisie przedsiębiorstw powiatu Lublinieckiego z roku 1861 już nie figuruje. Jej ostatnie kilkadziesiąt lat to raczej wegetowanie. Produkcja glinianej fajki przestawała się opłacać również z powodu nowego konkurenta, jakim stało się cygaro. 

Autor: Andrzej Rojek

Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” podsumowało badania archeologiczne prowadzone w 2013
i 2014 roku na terenie fabryki fajek na Zborowskim. Efekt badań został zaprezentowany w książce pt. „Śląska fabryka fajek w Zborowskiem. Wyniki badań, studia, konteksty”. Pozycja ta podsumowuje wieloletnie badania dotyczące glinianych fajek, szczegółowo omawia wytwórnie oraz przedstawia szeroki kontekst funkcjonowania tego miejsca jako najważniejszej tego typu manufaktury na Śląsku. Publikacja nie tylko jest cennym źródłem dla środowiska naukowego, ale także dla osób zainteresowanych historią regionu. Książkę można kupić w kasie lub w sklepie internetowym muzeum – link do strony muzeum.

Razem z książką muzeum przygotowało broszurę popularnonaukową pt. „Pyk , pyk , pyk z fajeczki… [kilka słów o fajkach, fajkarzach i fajczarzach]”, którą w wersji elektronicznej można pobrać z niniejszego linku (pdf o rozmiarze ca. 5MB).

Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”

Zdjęcia:

Fotopolska, 2021r., https://fotopolska.eu/1770630,foto.html?usermap=8817&z=14&oid=66763662