Gmina Ciasna

Dominium Ciasna

Na temat historii powstania Ciasnej zachowało się bardzo niewiele informacji.  O powstaniu wsi opowiada legenda przenosząca czytelnika do czasów średniowiecza. „Przed wiekami do tutejszej puszczy wprowadził się chłop z żoną. Miejscowy dziedzic zezwolił mu łaskawie postawić chałupę, wykarczować trochę lasu podbierać pszczołom miód. Początkowo chłop był zadowolony, ze nie ścigano go do odrabiania pańszczyzny, że wokoło cisza i że w ogóle jest panem dla siebie, ale
w rodzinie przybywało dzieci a te, wiadomo, wołały jeść. Marne, śródleśne poletko nagle okazało się za małe, miód wszystkim zbrzydł, no i żonie zdarzało się coraz częściej pomiatać biednym chłopem. Ponoć zdarzało się czasem, że nawet przylała mężowi, gdy ten powracał do domu z pustymi rękoma. Pewnego letniego dnia wspinał się po sośnie do barci, a była to pora rojenia się pszczół, gdy nagle na głowę spadł mu brzęcząco – żądlący kłąb. Nieszczęśnik spadł z drzewa i rzucił się jak opętany przed siebie, chcąc trafić do najbliższej sadzawki, co też mu się w końcu udało. Gdy rozwścieczone owady dały za wygraną, chłop wylazł z bajorka próbując się trochę ogarnąć. Wtedy to, zza pazuchy trzepocząc się wypadło kilka niedużych karasi. Pechowy, wydałoby się bartnik, pomyślał chwilę i po chwili powrócił w to samo miejsce, nad bajoro. Pracował wiele, wiele dni, aż wykopał z prawdziwego zdarzenia staw, który po niedługim czasie dał mu wiele ryb, nie tylko na własnej rodziny użytek. Spożywali je także mieszczanie Lublińca, chłopi Glinicy i okolicznych wiosek a to za mąkę, płótno i sól. Po latach, niedaleko zagrody zamieszkałej przez potomków pomysłowego bartnika, otoczonej licznymi stawami, założono wieś Ciasną.”[1]

Wieś jak i zapewne pierwsze z okalających ją stawów powstały najprawdopodobniej jeszcze przed rokiem 1500. Pierwszą adnotacją związaną z Ciasną jest śmierć jej właściciela w roku 1596. Był to Kaspar Schick von Lenkau ( Lenkau oznacza Łąki koło Koźla), pochodzący ze starego rodu szlachty śląskiej.  Posiadał on również min. Prusków między Olesnem
a Dobrodzieniem, Makowczyce i Skrzydłowice. Następnym właścicielem z tego rodu był syn Kaspara, Georg Ernst a następnym jego wnuk, również Kaspar. W drugiej połowie XVII stulecia, oprócz Ciasnej, posiadał również Knieję (Olesno)
i hutę żelaza w Łomnicy. Ostatnim z rodu Schick był Johann. Z zachowanych informacji można dowiedzieć się iż 8 listopada 1712 roku, w kościele św. Trójcy w Landsbergu (Gorzowie Śląskim) wziął ślub z Roziną Jordan z Paczkowa. Jordanowie byli właścicielami Dralin a od drugiej połowy XVIII w. Sierakowa.

Profesor Joseph Jungnitz będąc od roku 1895, dyrektorem archiwum i muzeum diecezjalnego oraz biblioteki katedralnej we Wrocławiu, zebrał w jednym miejscu protokoły wizytacyjne archidiecezjalne od połowy XVII wieku. W zbiorze wizytacji z roku 1679 widnieje wpis o Sierakowie jako parafii, ale także wzmianka o Ciasnej należącej do parafii w Lubecku. Oprócz opisu kościoła w dokumentach znajdujemy informację, ile każda z okolicznych wiosek należących do parafii przekazywała na jej rzecz. Wymienione są wsie, z nazwami używanymi w połowie XVII wieku oraz z przypisami autora po niemiecku. Są to min.  Glivicii – Glinitz² (Glinica), Borowce – Sorowski² (Zborowskie) oraz Swiercze opisany przypisem przez Jungnitza jako Schwierz- Vorwerk zu Cziasnau[2]. W protokole można przeczytać [...]„per contractum 1 sexagenam carpionum et unam urnam piscium, ex pago Swierczc⁴  [...]”. Skąpa informacja daje nam obraz o przekazywaniu w ramach dziesięciny 60 karpi oraz urny ryb Lubecku. Umiejscawia nazwę Schwierz[3] jako folwark, później należący do majątku w Ciasnej. Sama Ciasna w opisie protokołów powizytacyjnych, wymieniona jest w roku 1688.

Od roku 1723 właścicielem był Christoph Heinrich von Koschitzky z Kosic (Krzysztof Kosicki). Żoną szlachcica była Joanna von Frankenberg-Proschlitz, na świat przyszło pięcioro dzieci – dwie córki i trzech synów, z których jeden zmarł zaraz po urodzeniu.

  To za jego czasów, w grudniu 1725 do Ciasnej przybyli komisarze podatkowi z Lublińca siedziby powiatu. Sporządzano wówczas księgi protokołów dla komisji rewizyjnej sprawdzającej i uaktualniającej dane z  Katastru Śląskiego Podatku Szacunkowego (1527-1740) na potrzeby nowego Katastru tzw. Karolińskiego zarządzonego w 1721 roku przez cesarza Karola VI. Dzięki tym urzędnikom otrzymujemy opis ówczesnej wsi i majątku. Do dominium należał: jeden ogród z drzewami owocowymi – określono go jako marny, ze względu na słabe ziemie. Słabe ziemie przełożyły się na najniższy podatek
z możliwych czyli 3 talary za jeden małdrat ( malter- od średniowiecza miara dziesięciny ok. 660kg). W folwarku hodowano 180 owiec, 12 krów i 2 świnie. W podległych właścicielowi gospodarstwach zagrodników trzymano 13 krów, a w 13 gospodarstwach kmiecych (cztery nieobsadzone) hodowano po dwie krowy łącznie 26. Sołtys posiadał jedną sztukę. We wsi działał też młyn oraz karczma dzierżawione  od właściciela wsi po 3 talary rocznie za każdy. Młyn działał zazwyczaj tylko zimą z powodu niskiego stanu wody w Młynówce. Przez następne stulecie jest uruchamiany okresowo aż do połowy XIX wieku. Dzierżawa karczmy, w porównaniu z młynem, była zdecydowanie bardziej opłacalna, mimo skarg karczmarza, że liche pole nie daje wystarczającej ilości plonów do ważenia piwa i pędzenia wódki. Największym dochodem, była hodowla karpi
w 13 stawach należących do majątku.

Do majątku należała Kuźnica Plaszczochowska. Pierwsza adnotacja w kościele parafialnym w Sierakowie pojawiła się w 1715 roku i brzmiała ona Ferricudina Plaszczoch. Osada ta powstała w pobliżu kuźni, a mieszkańcy odrabiali pańszczyznę przy młocie i piecu hutniczym. Nie posiadamy jednak  z tego okresu danych na temat ilości produkcji żelaza.

Nie znajdują się w zapisach historycznych informacje gdzie właściciele wsi rezydowali. Początkowo w Ciasnej był najpewniej tylko dom zarządcy majątku stojący w zabudowaniach folwarcznych, w czasach współczesnych była to siedziba gospodarstwa rybackiego. Opis majątku Ciasna-Molna z 1783 roku charakteryzuje tę budowlę jako drewnianą i starą, podzieloną na dużą izbę i dwie mniejsze na lewo od wejścia oraz jedno duże, zaniedbane
i chyba niewykorzystywane pomieszczenie na prawo. [4]

W 1790 roku właścicielem dominium był kapitan Friedrich Stümer. Nie wiemy, czy to od czasów kapitana czy też może już wcześniej,  właściciele majątku zatrudniali starszego leśniczego „Oberförster”, który miał pod sobą kilku zwykłych leśników. Takie dwie, trzy posady były na pewno już w roku 1800. Zadaniem wykwalifikowanych leśników było nie tylko doglądanie sadzenia i ścinania drzew, lecz przede wszystkim pilnowali oni okolicznych  wieśniaków aby nie kłusowali, nie niszczyli młodych drzewek kopiąc ściółkę dla bydła i aby wypasając świnie robili to w miejscach dozwolonych.[5]

Kolejnym właścicielem Ciasnej z Molną oraz Jeżowej stał się podporucznik wojska pruskiego Karl Ewald Moritz von Frankenberg und Ludwigsdorf i jego żona Jeanette von Poser. Niewiele wiemy na temat jego działalności lecz na tym terenie zasłużył się bardzo oświacie. W roku 1822 w Nowym Dworze jako środku całego dominium stanęła nowoczesna szkoła, murowana kryta strzechą.

1828 roku, po śmierci Karla Ewalda Moritza (11 lipca) oraz  jego żony Jeanette von Poser (21 października) obciążony długami majątek poszedł pod młotek. Kupił go w 1832 roku jego syn, z pierwszego małżeństwa, Hermann Julius Moritz von Frankenberg.

W połowie XIX wieku wznowił prace młyn, innowacyjnie napędzanym tym samym kołem co tartak z którym działał w tym samym budynku. Nieopodal zabudowań tartaku działała wytwórnia gwoździ. Zapisy podają daty wymieniają daty odnoszące się do fabryczki- 1849 i 1855, jednak nie wiemy kiedy została założona i kiedy zakończyła działalność. We wsi działała również gorzelnia.  Na Plaszczoku pracowała kuźnica, na którą składały się dwa piece fryszerskie. Zatrudniano do ich obsługi 13 hutników. W 1845 roku wyprodukowano 70 ton żelaza (1400 centarów), o wartości 7000 talarów. Była to jedna ósma wartości całego majątku wynosząca 57000.

Po roku 1864 właściciele majątku zmieniali się dość często byli to – Władysław Piwnicki (zięć ostatnich Frankenbergów), Karl Trampe, Moritz Fuhland.

W ukończonym w grudniu roku 1879 roku Słowniku Geograficznym obejmującym swoim zasięgiem wtedy nieistniejącą na mapie Europy, Polskę znajdujemy tu hasła związane z terenem obecnej gminy. Dowiadujemy się że Ciasna to wieś i dobra
z folwarkami Świrz, Jaśkowe, Gajdowe, Jeżowa, Molna i Neuhof. Majątek ma: 8500 metrów rozległości w tym 2299 metrów roli ornej oraz 5208 metrów lasu, gorzelnię, rudę żelaza, wysoki piec, fabrykę wyrobów żelaznych i glinianych. Wieś ma 717 metrów rozległości, w pobliżu stawy. [6]

Ostatnimi właścicielami dominium Ciasna-Jeżowa-Molna była rodzina von Klitzing, pochodząca z Branderburgii. Majątek kupili na przełomie XIX i XX wieku, a w latach 1904-1908 wznieśli istniejący do dziś neoklasyczny pałac. Pałac murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacjowy, nakryty wysokim dachem mansardowym z lukarnami i powiekami. Elewacja frontowa dziewięcioosiowa,
z centralnie umieszczonym trzyosiowym ryzalitem, mieszczącym wejście, ponad którym taras wsparty na czterech kolumnach. Ryzalit wieńczy trójkątny przyczółek, w nim kartusz herbowy z datą 1913 r., odnosząca się do budowy bądź remontu pałacu. W elewacji tylnej analogiczny ryzalit poprzedzony tarasem. Na skutek przeprowadzonego współcześnie remontu budynek nie posiada cech stylowych. Obecnie na bardzo uproszczonych elewacjach położono jednorodne tynki,
a część przyziemia ozdobiono cegłą klinkierową. Prawdopodobnie kiedyś okna były w prostokątnych obramieniach, elewacje dzieliły gzymsy i pilastry, a przyziemie było boniowane.

  „Jednym z pierwszych osiadłych na Śląsku przodków rodu był Ludwik, którego bratanek Wilhelm w 1864 roku kupił Sieraków na Górnym Śląsku, a następnie dokupił Ciasną, Jeżową i Molną. W latach 1873–1886 był starostą lublinieckim, a od 1886 roku aż do śmierci w 1894 roku był wybranym przez sejm prowincji starostą krajowym. Po śmierci ojca majątek w Ciasnej objął starszy syn Wilhelm, a młodszy Hans‑Kacper osiadł w Sierakowie. Niebawem jednak część majątku przejął młodszy syn. W 1889 r. ożenił się z pochodzącą z Wrocławia Meli Schoeller. Małżonkowie mieli dwóch synów, Dietricha i Manfreda oraz córkę Irmgardę. W 1910 r. zmarła najpierw córka a później ojciec. Pierwsza wojna światowa obeszła się srogo z rodziną, zginęło wielu jej licznych kuzynów, a w 1916 roku zmarł także Manfred. Po śmierci męża i syna majątkiem zarządzała wdowa Meli von Klitzing. Na przełomie 1926/27 roku sprzedała majątek i wyjechała do syna Dietricha, który kupił na Dolnym Śląsku majątek Brauchitschdorf- Chróstnik. Po śmierci Dietricha spadkobiercą został 13-letni syn Hans‑Kacper. II wojna światowa także nie oszczędziła rodziny, zginęli kolejni jej członkowie. W 1985 roku nazwisko stało się znane głównie po tym jak Klaus‑Olaf von Klitzing otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. W 1992 r. jedna z odkrytych planetoid otrzymała jego imię”[7].

W 1945 roku pałac przeszedł na własność państwa polskiego. Był użytkowany przez kilka instytucji, a od 1982 roku mieścił się w pałacu Dom Dziecka. Od 2012 roku pałac będący własnością powiatu lublinieckiego został wystawiony na sprzedaż. Następnym właścicielem stanie się Gmina Ciasna po sformalizowaniu nabycia aktem notarialnym w 2022 roku.

Bibliografia:

https://silesia.edu.pl/index.php/Jungnitz_Joseph , dostęp wrzesień 2021

https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/zespol/-/zespol/88604 ,dostęp wrzesień 2021

Hrycyk Bogusław,  Śladami historii przewodnik historyczny, Lubliniec, 2018 r. str.12

Janik Maciej, Janik Teresa, Lubliniec i okolice. Przewodnik krajoznawczy, Lubliniec,  s. 62. 

Jungnitz, Joseph, Veröffentlichungen aus dem Fürstbischöflichen Diözesan-Archiven zu Breslau. Bd 2. Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Oppeln, Breslau, 1904r., str.52

Tyrol Józef, Ciasna z Jeżową. Wsie i parafia. Ciasna 1999; str.7-16

Tyrol Józef, Życie nadrzeczne- Mała Panew, Liswarta, Brynica, Nakło Śląskie 2018,  str.260-263

Tyrol Józef, Nad Liswartą i Potokiem Jeżowskim, Dzieje miejsc i ludzi, Ciasna, 2002, str. 66-70

pod redakcją Sulimierski Filip, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa, 1880 str. 670-671